Што такое вярбоўка?

Вярбоўка - схіленне чалавека да сакрэтнага супрацоўніцтва з праваахоўнымі органамі.

У артыкуле 10 Закона «Аб аператыўна-вышуковай дзейнасці» указана, што грамадзяне маюць права пагадзіцца на аказанне садзейнічання органам, якія ажыццяўляюць аператыўна-вышуковую дзейнасць, або адмовіцца ад яго. Тыя грамадзяне, якія пагадзіліся на супрацоўніцтва маюць права прадастаўляць органам неабходныя для АВД звесткі на бязвыплатнай ці выплатнай аснове; прадастаўляць ім памяшканні, транспартныя сродкі, сродкі сувязі і іншую маёмасць; атрымліваць ўзнагароджанне і іншыя выплаты, якія не указваюцца ў дэкларацыі аб даходах і маёмасці; кампенсаваць затраты, панесеныя ў сувязі з іх удзелам у АВМ, а таксама ліквідаваць негатыўныя наступствы, якія наступілі ў сувязі з гэтым для іх.

Артыкул 51 Закона замацоўвае, што органы, якія ажыццяўляюць АВД, прыцягваюць грамадзян да садзейнічання на канфідэнцыйнай аснове і могуць (за выключэннем мытных органаў) заключаць кантракты з паўналетнімі грамадзянамі, незалежна ад іх грамадзянства, нацыянальнасці, полу, маёмаснага, сацыяльнага і службовага становішча, адукацыі, прыналежнасці да грамадскіх аб'яднанняў, адносінаў да рэлігіі і палітычных перакананняў.

Хто можа вербаваць грамадзян?

Прыцягваць грамадзян да аператыўна-вышуковых мерапрыемстваў могуць:

• органы міністэрства ўнутраных спраў;
• органы камітэта дзяржаўнай бяспекі;
• органы памежнай службы;
• Служба бяспекі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь;
• Аператыўна-аналітычны цэнтр пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь;
• органы фінансавых расследаванняў Камітэта дзяржаўнага кантролю;
• мытныя органы;
• выведвальныя службы Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь.

На практыцы для грамадзянскіх актывістаў асноўная рызыка схілення да супрацоўніцтва зыходзіць ад МУС і КДБ. Пры гэтым схіляць да супрацоўніцтва ў рэальнасці могуць не толькі супрацоўнікі органаў, але і агенты - тыя, хто раней пагадзіўся супрацоўнічаць.

Каго па законе вербаваць нельга?

Законам «Аб аператыўна-вышуковай дзейнасці» забараняецца прыцягваць да супрацоўніцтва на канфідэнцыйнай аснове па кантракце дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, членаў Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, дэпутатаў мясцовых Саветаў дэпутатаў, суддзяў, пракурорскiх работнiкаў, следчых, адвакатаў, святароў і паўнамоцных прадстаўнікоў рэлігійных арганізацый.

На практыцы з такімі людзьмі не падпісваюць кантракт, але інфармацыю ад іх усё роўна збіраюць.

Скланенне людзей да супрацоўніцтва, як і загады, якія рэгулююць гэтую дзейнасць, адносяцца да дзяржаўнай таямніцы. Калі людзі, якія маюць доступ да такой інфармацыі, яе выдаюць - гэта расцэньваецца як злачынства.

Якія спосабы вярбоўкі могуць выкарыстоўвацца?

Можна ўмоўна вылучыць чатыры асноўных спосабы:

• Пазітыўны. Абяцанне зарплаты з афіцыйным афармленнем (заключэнне кантракта), абяцанне кар'ернага росту або нейкай іншай дапамогі. Да прыкладу, супрацоўнікі могуць даведацца, што хто-небудзь з вашых сваякоў хварэе, ці вы маеце патрэбу ў сродках да існавання, і прапаноўваць дапамагчы.
• Ідэйны. Выкарыстоўваецца ў сітуацыях, калі чалавек сам гатовы супрацоўнічаць. Напрыклад, злы на таго, на каго яму прапаноўваюць даносіць, канфліктаваў з гэтым чалавекам, расчараваўся ў перакананнях.
• Негатыўны. Выкарыстоўваецца ў сітуацыях, калі на аб'ект вярбоўкі ёсць кампрамат, магчымасць аказаць ціск. Напрыклад, могуць прыстрашыць крымінальнай справай ці непрыемнасцямі на працы ці на вучобе. Так, Алегу Дашкевічу супрацоўнікі КДБ паказвалі скрыншоты фотаздымкаў з яго сацыяльных сетак, пераконваючы яго, што такія матэрыялы адносяцца да экстрэмісцкіх і за іх распаўсюджванне яму можа пагражаць адміністрацыйная адказнасць.
• Фізічнага прымусу. З дапамогай гвалту прымушаюць падпісаць паперы аб добраахвотным негалосным супрацоўніцтве, пасля чаго гэтыя дакументы выкарыстоўваюць у якасці інструменту ціску.

Як сябе паводзіць, калі вас вярбуюць?

Калі вас затрымалі і прапануюць падпісаць паперы аб супрацоўніцтве:

• Дайце выразна зразумець, што вы не хочаце супрацоўнічаць

На ўсе пытанні адказвайце цвёрда: «Не». Ні ў якім разе нічога не абяцайце. Ваша мэта простая: супрацоўнік павінен зразумець, што нічога ад вас не атрымае. Памятаеце, што супрацоўніцтва з органамі можа ажыццяўляцца толькі па вашай згодзе (артыкул 10 закона аб АВД).

У крайнім выпадку, калі сітуацыя абвастрылася, на вас аказваюць ціск ці, да прыкладу, пагражаюць падкінуць наркотыкі, можна папрасіць кароткі час для разважання, каб прыняць рашэнне. Пасля гэтага неабходна напісаць скаргу ў пракуратуру, дзе апісаць усе абставіны таго, што з вамі адбылося: растлумачыць, што вас спрабавалі шантажаваць, схіляючы да супрацьпраўнай дзейнасці па зборы персанальнай і іншай інфармацыі аб добрасумленных грамадзянах.

• Старайцеся не аддаваць мабільны тэлефон проста так

Калі ў вас хочуць адабраць тэлефон, патрабуйце зрабіць так, каб супрацоўнікі аформілі ўсе неабходныя дакументы ў рамках адміністрацыйнай або крымінальнай вытворчасці. Калі вы працуеце з людзьмі, якія могуць быць цікавыя органам, лепш заўсёды мець пры сабе два тэлефона і ў крайнім выпадку аддаць толькі адзін. Як правіла, заўсёды застаецца час, каб зрабіць званок. Трэба загадзя зашыфраваць файлавую сістэму на тэлефоне, абараніць яго надзейным паролем і не выкарыстоўваць аўтарызацыю па твары або адбіткам пальцаў.

• Адстойвайце свае правы і не губляйце самавалодання

Настойліва высвятляйце, чаму вас затрымалі. Патрабуйце адваката. Вам могуць задаваць адны і тыя ж пытанні шмат разоў. Нагадвайце, што вы ўжо адказалі. Галоўнае - мець зносіны ветліва і карэктна: без пагрозаў і абраз. Не настройвайце супрацоўнікаў супраць сябе, не давайце падставы прыцягнуць вас да адказнасьці за абразу прадстаўніка ўлады або непадпарадкаванне яго законным патрабаванням.

Эмоцыі супрацоўніка, які ажыццяўляе вярбоўку (гнеў, раздражненне, спачуванне) - старанна падрыхтаваны «спектакль». Ён патрэбны для таго, каб вывесці вас са стану раўнавагі і схіліць да супрацоўніцтва. Важна памятаць пра гэта і ставіцца да ўсяго таго, што адбываецца як да тэатральнага дзейства. Гэта дапаможа захаваць самавалоданне.

Нагадаеце супрацоўнікам, якая адказнасць прадугледжана за перавышэнне службовых паўнамоцтваў.

• Ні ў якім разе не прыходзьце на сустрэчу «з цікаўнасці»

Калі вас выклікаюць «на размову», памятайце: няма такога працэсуальнага дзеяння, як «размова».

«Уручайце позву, я прыйду з адвакатам», - ваш адказ павінен быць такім. Права аператыўных супрацоўнікаў на правядзенне апытання не прадугледжвае ваш абавязак згаджацца на такое апытанне. Адказнасці за адмову ад апытання не існуе.

• Не верце супрацоўнікам - іх словы і абяцанні нічога не вартыя

Важна разумець - тыя, хто спрабуе вас завербаваць, пераследуюць свае службовыя мэты. Яны вам не сябры. Не варта цешыць сябе наконт сваёй каштоўнасці і прыстойнасці супрацоўнікаў. З вамі могуць мець зносіны вельмі ветліва, але калі вы перастанеце прыносіць карысць або супрацоўнікам тэрмінова спатрэбіцца «галачка», «раскрыццё», «паказчык», вас могуць «зліць».

• Калі вы грамадзянскі актывіст, ніколі не размаўляйце з органамі без адваката

Кантакт адваката лепш мець загадзя, заключыць з ім дагавор, унесці яго тэлефон на хуткі набор. У экстранай сітуацыі вам будзе некалі гугліць надзейнага юрыста. Калі ў вас будзе заключана пагадненне з асабістым адвакатам, вам будзе прасцей патрабаваць сустрэчы з ім у размове з супрацоўнікамі праваахоўных органаў.

• Нічога не падпісвайце

Незалежна ад спосабу вярбоўкі адзіны момант, якога варта пазбягаць, - падпісанне якіх-небудзь дакументаў, якія вам прадастаўляюць аператыўныя супрацоўнікі. Як правіла, гэта паперы аб супрацоўніцтве з аператыўнымі падраздзяленнямі міліцыі, КДБ, іншых службаў. Калі вы паставіце подпіс нават на пустым аркушы, потым туды могуць упісаць вашы дадзеныя, прысвоіць псеўданім, і вось вы ўжо нібыта гатовыя ажыццяўляць дзейнасць, звязаную з агентурнай працай ці прадастаўленнем пэўных дадзеных, якія цікавяць органы.

• Калі вас прымусілі даць згоду на супрацоўніцтва, адразу яго спыняйце

Памятаеце: вярбоўка, агентурная праца - гэта сакрэтная або зусім сакрэтная інфармацыя, таму спыняць супрацоўніцтва неабходна адразу пасля таго, як вас вымусілі падпісаць якія-небудзь паперы або прымусілі даць згоду.

Арт. 10 Закона прадугледжвае магчымасць адмовіцца ў аднабаковым парадку ад выканання дамовы, заключанай у сувязі з удзелам у аператыўна-вышуковай мерапрыемстве, пры ўмове вяртання або аплаты грамадзянінам усяго атрыманага па гэтай дамове.

Калі вы захочаце адмовіцца праз нейкі час, вас могуць прыцягнуць да адказнасці за разгалошванне дадзеных аб супрацоўніцтве з органамі дзяржбяспекі альбо з аператыўнымі падраздзяленнямі міліцыі. З моманту падпісання згоды на супрацоўніцтва на чалавека распаўсюджваецца крымінальная адказнасць за разгалос дзяржаўнай таямніцы.

• Дзяліцеся ўсім, што адбывалася са СМІ, праваабаронцамі і усацыяльна сетках

Калі аператыўнікі паспрабуюць адпомсціць, сфабрыкаваць справу, нешта падкінуць, будзе відавочна, што адбылося. Дапусцім, вам пагражалі падкінуць наркотыкі за адмову супрацоўнічаць. Калі вы распавядзеце пра гэта публічна, агалоска можа вас зберагчы.

• Не панікуйце з-за «кампрамату»

У выпадку прад'яўлення якой-небудзь «кампраметуюць інфармацыі» пра вас нельга панікаваць і паказваць сваю заклапочанасць супрацоўніку праваахоўных органаў. Вы павінны даць зразумець, што абыякава ставіцеся да магчымага раскрыцця гэтай інфармацыі. Пры гэтым трэба сапраўды быць гатовым да таго, што гэтыя звесткі стануць здабыткам грамадскасці. Больш за тое, варта ацаніць сітуацыю і, магчыма, пасля самому зрабіць гэтую інфармацыю публічнай, тым самым пазбавіўшы супрацоўнікаў «казыроў».

• Не спрабуйце «весці сваю гульню»

Нельга весці са свайго боку аператыўную гульню, прадастаўляя праваахоўным органам інфармацыю, выгадную вам і людзям, што прадстаўляюць аператыўную цікавасць. У выніку вас могуць падставіць і сфарміраваць крымінальную справа аб перашкодзе законнай дзейнасці аператыўных падраздзяленняў ці аб прадастаўленні недакладнай інфармацыі з мэтай увесці ў зман.

• Калі вас прымушаюць да чагосьці незаконнага, пішыце скаргі

Калі вас прымушаюць да відавочна незаконнай дзейнасці, напрыклад, арганізацыі якіх-небудзь акцый з гвалтам, можна звярнуцца са скаргай у вышэйстаячыя органы, напрыклад, ва ўпраўленне ўласнай бяспекі МУС ці КДБ, пракуратуру ці суд і паведаміць, што вас спрабуюць вербаваць для здзяйснення незаконных дзеянняў . У гэтым выпадку вы зможаце супрацоўнічаць з праваахоўнымі органамі ў афіцыйным парадку - з мэтай раскрыць злачынства супрацоўнікаў МУС і КДБ.