Зямля Віцебскага раёну ў мінулым стагодзьдзі была багата палітая чалавечаю крывёю. За часамі сталінскіх рэпрэсіяў, як мяркуюць дасьледчыкі, энкавэдзісты забілі каля трыццаці тысячаў вязьняў Віцебскай турмы. Месцы іхных пахаваньняў дасюль засакрэчаныя. Але нават знойдзеныя грамадзкімі актывістамі брацкія магілы, у якіх, на іх думку, пахаваныя рэпрэсаваныя, сёньняшнія ўлады ўшаноўваць пакуль не зьбіраюцца.

Затое ўлады нібыта ўшаноўваюць подзьвіг савецкага ваяра. Але чаго ў гэтым ушанаваньні насамрэч больш – ідэалягічнага цынізму ці шчырага чалавечага пачуцьця – няхай чытач вырашае сам.

Трапіць на могілкі наўпрост палявой дарогай не атрымалася, таму мы ехалі празь Міхалі, Пестуніцу, Варашылы, за якімі і збочылі на разьбітую, зь вялікімі калюжынамі, грунтовую дарогу, што далей пераходзіць у палявую, і, урэшце, лучыць Варашылы ды Казлы. Праехаўшы па гэтым шляху кілямэтры тры з паловай, праз поле пайшлі ў бок старых могілак, недалёка ад якіх некалі і месьцілася яшчэ адна вёска Варашылы. Падчас вайны тут праходзіла лінія фронту, і на працягу некалькіх месяцаў ішлі жорсткія, зь вялікай колькасьцю ахвяраў баі. Забітых сяброў вайскоўцы пахавалі на ўскрайку зьнішчанай у вайну вёскі. Паставілі драўляныя абэліскі, напісалі прозьвішчы пахаваных...

Жыхарка вёскі Міхалі Вольга Ігнацьеўна Дарожкіна добра памятае паваенныя часы і тыя вайсковыя могілкі. Дамо ёй слова:

– У сорак чацьвёртым годзе мы вярнуліся з эвакуацыі. Ніводнага дому ў вёсцы не засталося, таму жылі ў салдацкіх бункерах, якіх было шмат. Месца хапіла для ўсіх колішніх уцекачоў. Мэтрах у пяцістах ад бункераў у бок знішчанай вайной вёскі Варашылы на пагорку былі вайсковыя могілкі: шэсьць радоў па дзесяць магіл у кожным. Роўненька так, нібыта пад лінеечку. На кожнай магілцы – драўляная тумбачка. Зьверху – зорачкі на ўсіх. Дзе-нідзе на тумбачках былі прымацаваныя нават фотаздымкі, загорнутыя ў сьлюду.

Хавалі ўзімку, таму целы закапалі неглыбока. Пасьля вясны магілы праселі. Смурод стаяў невыносны. Брыгадзір даў загад насіць на магілы зямлю. Насілі ўсе – і дарослыя, і дзеці. Насілі недзе з тыдзень. Два старыя наразалі рыдлёўкамі дзірван і абкладалі зьверху. Смурод зьнік. Увесну 1945 году людзі пасадзілі там па тры таполькі на кожны шэраг магілаў. Могілкі абгарадзілі жардзінамі. Цьвікоў не было, таму прымацавалі іх да слупоў чырвоным тэлефонным дротам.

У 1946-47 гадох, я ў той час вучылася ў Лужасьне ў тэхнікуме, улетку разам з бухгальтарам Уладзімерам Баравіковым перапісвала ўсе прозьвішчы з драўляных тумбаў у агульны сшытак. У кожнай магіле было недзе па пятнаццаць-сямнаццаць чалавек, а было шэсьцьдзясят магіл. Былі, праўда, тры іншыя магілы: у адной пахаваныя капітан і маёр, а ў дзьвюх іншых – дзяўчаткі, па дзьве таксама. У дзяўчат нават фотаздымкі былі, яны – разьведчыцы. Ім нават невялічкі верш быў прысьвечаны. Салдаты кляліся адпомсьціць ворагу за іхную сьмерць. Ну, няхай будзем лічыць па восем-дзесяць салдацікаў на магілку – і то атрымоўваецца сама менш пяцьсот чалавек.

На Дзяды ці Тройцу, ідучы памінаць сваякоў, вяскоўцы заходзілі і на вайсковыя могілкі, пакідалі куцьцю, печыва... Вёска была вялікая, людзей – цэлы паток. Таполькі хутка вырасьлі, і ўвосень, пасьля лістападу, людзі прыбіралі лісьце. Прыбяруць акуратненька, а потым спаляць. Чысьценька так, чысьценька.

І вось неяк, было гэта недзе ўжо перад самай перабудовай, прыбралі мы зь Секачовай Людмілай магілкі памерлых сваякоў, вяртаемся назад. На вайсковым пахаваньні на той час ужо помнік стаяў. Надпіс, як звычайна: «Героям, якія вызвалялі..., якія загінулі за Радзіму...». І раптам у нас шок: «А што гэта такое!?» Усе гэтыя вялізныя таполі бульдозэр паклаў вяршынямі ў цэнтар. І на кожным вываратні – на каранёх зь дзясятак чарапоў вісіць. Парэшткі чалавечыя вакол параскіданыя. Помніку няма. На той час гэтая зямля ўжо пад Заронава адышла. Мы адразу адтуль уцяклі. Пазьней сустрэлі брыгадзіра, Вольгу Сташкевіч, пытаемся: «А што гэта вы нарабілі з могілкамі?» – Тая адказвае: «Нам загадалі перапахаваць, мы і перапахавалі»...

І ў Шарках хацелі пахаваньне зьнішчыць. Там недзе салдат сто пахавана, я іх тады таксама перапісвала. Дык вось, распавядала нам Мішчыха Дарожкіна: «Прыяжджае бульдозэр пасьля таго, як у Варашылах панарабіў бяды, туды. Я вілкі, якімі гной выкідала, у рукі –і да іх: Толькі крані – закалю!» Гэтак і ўратавала, праперла іх адтуль. Яна тыя могілкі сама даглядала, прыбірала, кветкі садзіла. Пазьней прыехалі людзі з ваенкамату, паставілі помнік і зрабілі ланцуговую агароджу. Яна казала, што з Варашылаў у Шаркі прывезьлі чырвоную урну зь зямлёй. Вось так салдацікаў і перапахавалі.

Мой гаспадар, колькі жыў, ён таксама трактарыстам працаваў, казаў: «Калі б мне тое загадалі рабіць, дык пасьля таго, каб я пабачыў столькі чарапоў, я б ужо другое дрэва зь зямлі ніколі б ня вывернуў».

Неяк прыяжджае чалавек, каторы тут ваяваў, на вайсковыя могілкі – мы тады якраз паміналі. Прывёз вянок і цюльпаны, каб пасадзіць. Падыходзіць да нас і пытаецца: «Дзе мне паставіць вянок? Што вы нарабілі з кладамі вайсковымі?» – «А хіба мы нарабілі? Заронава. Заронаўскі сельскі савет». – «Добра, – кажа, – я гэтага так не пакіну. Вы ведаеце, зь якой цяжкасьцю мы іх хавалі? Гэта ж нашыя баявыя таварышы. Мы рызыкавалі сваім жыцьцём, бо небясьпека была, шмат было снайпэраў. Мы ж забіралі іх паначы. Мацалі шынялі, каб адрозьніць: ці то наш, ці то немец».

Вакол гэтага пагорку пачалі араць зямлю. І што вы сабе думаеце: ідзём мы на могілкі, а трактар, як пройдзе, дык белыя салдацкія чарапы ляжаць, бы грыбы. Калі я з братам хадзіла на могілкі, дзе наш бацька ляжыць ды ўсе дзяды, дык ён заставаўся на гадзіну і зьбіраў косткі і чарапы. Не, ён іх не хаваў, а кідаў у кусты, якія вырасьлі на месцы былога пахаваньня. Казаў: «Я не магу прайсьці міма, не магу прайсьці! Столькі чарапоў! А зубкі – усе роўненькія!». – Там людзі былі ўсе маладыя. Гэта ж былі апошнія наборы: 25-26 гады. Там не было старых, ніводнага.

А гадоў дзесяць таму прыяжджаў да мяне пошукавы батальён, правяраў інфармацыю наконт гэтага пахаваньня, якую ім мясцовая краязнаўца перадала. Прыехалі яны ўвечары – а дождж, як зь вядра. Гэта быў кастрычнік. Я ім кажу: «Дзеці, што вы там можаце з сапёрнымі рыдлёвачкамі знайсьці? Тых, якіх па полі разьнесьлі плугамі, за столькі гадоў трактары патрушчылі ўшчэнт... У полі вы нічога ня знойдзеце». – Кажуць: «Бабуля, то ня Ваша справа». Нарабілі сваімі рыдлёўкамі ямак у полі, але нічога не адшукалі. А я ім – ды кажу: «Калі хочаце знайсьці нешта, капайце вось тут, у кустох. Там якраз бярозавы пень застаўся, а пад ім ляжыць капітан. Мінёр. Ён ужо пасьля вайны падарваўся. Хочаце яго адкапаць – карчуйце пень. Хаця б капітана знойдзеце. У яго прыкмета адна: яго прывезьлі без галавы». Але як ім з тым пнём бяз тэхнікі было ўправіцца? Так яны і зьехалі, засьведчыўшы, што нічога не знайшлі.

Ведаеце, нядаўна памёр віцебскі чыноўнік. Хавалі яго ў нас, у Баршчоўцы. А сын якраз вёз мяне з гораду. Пытаемся: «Што здарылася? Зь якой нагоды да кладоў дарогу праклалі?» Аказваецца, на пахаваньне мусілі прыехаць Косінец гэты з Андрэйчанкам, дык вось дарогу і зрабілі. Вось такая ў нас пашана выходзіць: адзін чыноўнік куды больш варты, ніж пяцьсот абаронцаў Радзімы, якія за яе вызваленьне дачасна галовы свае паклалі.

Пасьля гэткага шчырага расповеду дадаваць нешта ад сябе ня мае сэнсу. Як той казаў: no comment.

С. Горкі, Віцебская вясна