Чым важны этап агітацыі?

Перадвыбарная агітацыя — важная частка дэмакратычнага выбарчага працэсу. На этапе агітацыі кандыдаты атрымліваюць магчымасць выкласці, а грамадства — абмеркаваць перадвыбарчыя праграмы і палітычныя погляды, а таксама дзелавыя і асабістыя якасці кандыдатаў. Такім чынам, агітацыя — гэта палітычная барацьба за падтрымку выбаршчыкаў. Свабода палітычнай агітацыі грае ключавую ролю ў правядзенні сумленных і дэмакратычных выбараў.

Якія функцыі выконвае перадвыбарная агітацыя?

Агітацыя спрыяе інфармаванню выбаршчыкаў, забяспечвае (у ідэале) глыбокае разуменне палітычных платформаў кандыдатаў, адрозненняў у падыходах да будучыні краіны, што дазваляе выбаршчыкам зрабіць разумны выбар. Агітацыя звычайна з'яўляецца працягам палітычных дэбатаў у грамадстве, калі розныя палітычныя сілы ў публічным полі абмяркоўваюць бягучы стан грамадства і дзяржавы, і прапануюць "сцэнары будучыні".

Мерапрыемствы ў межах перадвыбарнай агітацыі надаюць выбаршчыкам магчымасць асабіста пазнаёміцца з канкрэтнымі кандыдатамі. Наведваючы сустрэчы з кандыдатамі, мітынгі і ў час непасрэднага ўзаемадзеяння з імі, выбаршчыкі могуць ацаніць асобу, характар і перакананні тых, хто імкнецца прадстаўляць іх інтарэсы і рэалізоўваць дзяржаўную ўладу іх імем.

Агітацыя часта прымае форму "перадвыбарных абяцанняў" кандыдата, якія разглядаюцца як своеасаблівы кантракт паміж кандыдатам і выбаршчыкамі. Механізм падсправаздачнасці, закладзены ў гэтых адносінах, патрабуе ад кандыдатаў выканання абавязацельстваў, узятых на сябе падчас перадвыбарнай кампаніі.

Чым рэгулюецца правядзенне перадвыбарчай агітацыі?

Перадвыбарная агітацыя, таксама як іншыя этапы выбараў, рэгулюецца выбарчым заканадаўствам, якое павінна забяспечыць роўнасць кандыдатаў і права выбаршчыкаў зрабіць інфармаваны выбар. Агітацыі прысвечаны раздзел X Выбарчага кодэкса Беларусі. Пры гэтым, як адзначаюць праваабаронцы, беларускае выбарчае заканадаўства (у спалучэнні з законамі, якія рэгулююць свабоду выказвання меркаванняў і свабоду мірных сходаў) устанаўлівае празмерна дэталёвыя патрабаванні да агітацыі. Гэта абмяжоўвае магчымасці кандыдатаў у свабодным выяўленні сваіх палітычных поглядаў, што адзначалі ў сваіх справаздачах міжнародныя назіральнікі, напрыклад, АБСЕ. Непрапарцыйныя наступствы парушэння такіх патрабаванняў: кандыдаты могуць пазбавіцца рэгістрацыі за даволі дробныя фармальныя парушэнні.

Як праводзіцца агітацыя?

Агітацыя можа праводзіцца ў розных формах: за ці супраць кандыдата; на сходах, мітынгах, у сродках масавай інфармацыі, у Інтэрнэце, а таксама падчас сустрэч з выбаршчыкамі.

Якую ролю павінна выконваць дзяржава на гэтым этапе?

Дзяржава нясе шэраг абавязацельстваў пры арганізацыі перадвыбарнай агітацыі, як аднаго з этапаў выбарчай кампаніі:

• захоўваць нейтральнасць, каб забяспечыць роўныя ўмовы ўсім удзельнікам выбарчага працэсу. Гэта азначае, што дзяржаўныя органы, установы, СМІ не павінны аддаваць прыярытэт ніякаму з кандыдатаў, асабліва калі кандыдат у цяперашні час мае доступ да "адміністрацыйнага рэсурсу" (з'яўляецца дзеючым дэпутатам або чыноўнікам);
• садзейнічаць найбольш шырокаму інфармаванню выбаршчыкаў праз вылучэнне на роўных падставах усім кандыдатам часу ў дзяржаўных аўдыё- візуальных і друкаваных СМІ для зваротаў кандыдатаў і публікацыі іх праграм; вылучаць месцы для агітацыйных матэрыялаў, месцы для правядзення сходаў з выбаршчыкамі ды іншых агітацыйных мерапрыемстваў.

А як у рэальнасці беларускія ўлады ставяцца да агітацыі?

Беларускія ўлады, на жаль, не ставяцца добрасумленна да гэтых абавязкаў. Так, выкарыстанне "адміністрацыйнага рэсурсу" з'яўляецца асновай усіх выбарчых фальсіфікацый у Беларусі.

Як у Беларусі выкарыстоўваюць адміністрацыйны рэсурс на выбарах*

Кампанія "Праваабаронцы за свабодныя выбары" тлумачыць, што такое адміністрацыйны рэсурс, ці прадугледжаны за яго выкарыстанне кандыдатамі санкцыі і распавядае, як ён выкарыстоўваўся ў Беларусі падчас мінулых выбараў.

Распаўсюд інфармацыі і магчымасць правядзення масавых мерапрыемстваў абмежаваныя рэпрэсіўнымі законамі і практыкай. Нават на больш кропкавым узроўні абноўленыя правілы агітацыі ў арт. 46 Выбарчага кодэкса пазбавілі кандыдатаў у дэпутаты мясцовых саветаў адзінага бясплатнага выступу па мясцовым радыё, пакінуўшы толькі права размясціць праграму на сайце мясцовага выканаўчага органа.

Ці магчымая цяпер у Беларусі паўнавартасная агітацыя?

У аснове перадвыбарчай агітацыі ляжаць два правы: свабода выказвання меркаванняў і свабода сходаў. Без свабоднага публічнага абмеркавання палітычных ідэй з нагоды будучыні краіны і без магчымасці выказаць сваё стаўленне да такіх ідэй шляхам масавых мерапрыемстваў немагчыма казаць аб правядзенні сапраўдных выбараў. На жаль, у Беларусі выбары*2024 праходзяць на фоне стэрыльнай публічнай прасторы.

Падрабязней пра гэта можна пачытаць у першай справаздачы кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары":

Сітуацыя напярэдадні выбараў*2024. Першая справаздача кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары"

Экспертная місія па маніторынгу выбараў*2024 ажыццяўляецца Беларускім Хельсінкскім Камітэтам і праваабарончым цэнтрам "Вясна" ў межах кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары".

У Беларусі сёння няма незалежных сродкаў масавай інфармацыі ды іншых механізмаў выказвання меркаванняў (сайты, тэлеграм-каналы, якія выкладаюць непраўладныя ідэі, масава прызнаюцца "экстрэмісцкімі матэрыяламі" і забароненыя да распаўсюду), заканадаўча і на ўзроўні правапрымяняльнай практыкі знішчана магчымасць правесці масавае мерапрыемства па непраўладнай тэматыцы.

А як мітынгі праводзіць?

У цэлым, масавыя мерапрыемствы павінны праводзіцца ў адпаведнасці з заканадаўствам аб масавых мерапрыемствах, якое ў Беларусі ў цяперашнім яго выглядзе груба парушае міжнародныя стандарты свабоды мірных сходаў. Згодна з Выбарчым кодэксам для мерапрыемстваў у рамках перадвыбарнай агітацыі вылучаюцца спецыяльныя месцы, у якіх дэпутаты, іх давераныя асобы могуць у паведамляльным парадку і без аплаты выдаткаў на забеспячэнне аховы, медыцынскай дапамогі і ўборкі тэрыторыі праводзіць масавыя мерапрыемствы (сходы па-за памяшканнямі, мітынгі, пікетаванні). Але кампанія "Праваабаронцы за свабодныя выбары" адзначае цэлы шэраг парушэнняў пры выдзяленні такіх месцаў для агітацыі. Так, напрыклад, у Хойніках іх мала; у Маладзечне выдзелены толькі Палац культуры, а ў Вілейцы і Валожыне – гэта цяжкадаступныя месцы; у Барысаўскім раёне – таксама толькі адно месца для агітацыі.

Скверык і стадыён на ўскраінах. У Маладзечне, Вілейцы і Валожыне вызначыліся з месцамі агітацыі

Маладзечанскі райвыканкам сваім рашэннем № 54 ад 9 студзеня "Аб некаторых пытаннях арганізацыі і правядзення выбараў дэпутатаў" істотна абмежаваў магчымасці для агітацыі кандыдатаў і іх каманд у перыяд агітацыйнай кампаніі ў параўнанні з выбарамі 2019 года.

Ці існуюць часовыя абмежаванні па правядзенні агітацыі?

Згодна з 45 артыкулам Выбарчага кодэкса агітацыя ў дзень галасавання не дапускаецца. Перадвыбарная агітацыя, агітацыя па рэферэндуме заканчваюцца ў 24 гадзіны дня, які папярэднічае дню выбараў, рэферэндуму.

Як адзначаюць праваабаронцы, важным фактарам у прыняцці выбаршчыкамі ўзважанага рашэння ў дзень галасавання з'яўляецца так званы "дзень цішыні", які практыкуецца ў многіх краінах, напрыклад ва Украіне, Літве. За дзень да дня галасавання (і ўласна ў сам дзень галасавання) забараняецца агітацыя, каб знізіць ціск на выбаршчыка, даць людзям магчымасць спакойна прыняць рашэнне за каго галасаваць. У Беларусі такі "дзень цішыні" перад днём галасавання адсутнічае.

"Разам з даволі доўгім перыядам датэрміновага галасавання (з 20 лютага 2024) патэнцыйна пазбаўляе выбаршчыка магчымасці спакойна прыняць рашэнне. У той жа час, працэс выбараў у Беларусі, які дырыжуецца адміністрацыйна, не суправаджаецца інтэнсіўнай палітычнай барацьбой і агрэсіўнай агітацыяй", — заўважаюць праваабаронцы.

За якія грошы праводзяць агітацыю?

Агітацыйныя мерапрыемствы і матэрыялы звычайна даволі дарагія. Пытанні фінансавання выбарчай кампаніі звычайна падлягаюць заканадаўчаму рэгуляванню. У многіх краінах забараняецца або сур'ёзна абмяжоўваецца фінансаванне палітычных партый з замежных крыніц, што тлумачыцца захаваннем незалежнасці дзяржавы і абмежаваннем магчымасцяў замежных актараў уплываць на ўнутраную палітыку (каб партыя, прыйшоўшы да ўлады, дзейнічала ў інтарэсах выбаршчыкаў, а не знешніх донараў). Але ў краінах, дзе грамадзянская супольнасць і база падтрымкі палітычных партый не вельмі развітыя, можа быць карысным дазволіць выкарыстанне міжнародных фінансавых рэсурсаў.

А ў Беларусі як ідуць справы з фінансаваннем?

Дзеючае заканадаўства Беларусі цалкам забараняе ўносіць ахвяраванні ў выбарчыя фонды, сярод іншага, замежным дзяржавам і арганізацыям, замежным грамадзянам, міжнародным арганізацыям, арганізацыям, заснавальнікамі (удзельнікамі, уласнікамі маёмасці) якіх з'яўляюцца замежныя дзяржавы, замежным арганізацыям, міжнародным арганізацыям, замежным грамадзянам і асобы без грамадзянства; арганізацыям, зарэгістраваным менш чым за адзін год да дня ўнясення ахвяраванні; дабрачынным і рэлігійным арганізацыям.

Асабліва вылучаюць праваабаронцы пашырэнне забароны на "замежнае фінансаванне" на арганізацыі, якія атрымлівалі на працягу года, што папярэднічае дню ўнясення ахвяраванні, замежную бязвыплатную дапамогу ад замежных дзяржаў, міждзяржаўных утварэнняў, замежных і міжнародных юрыдычных асоб (арганізацый, якія не з'яўляюцца юрыдычнымі асобамі), грамадзян Рэспублікі Беларусь, якія пастаянна пражываюць за межамі Рэспублікі Беларусь або знаходзяцца за межамі Рэспублікі Беларусь больш за 183 дні на працягу 12, замежных грамадзян і асоб без грамадзянства, якія не маюць дазвол на пастаяннае пражыванне ў Рэспубліцы Беларусь. Больш за тое, заканадаўства ўстанаўлівае мяжу магчымых выдаткаў кандыдата, які занадта невялікі для рэальнай палітычнай агітацыі і канкурэнтнай барацьбы:

• кандыдат у дэпутаты Палаты прадстаўнікоў – 2 000 базавых велічынь (BYN 80 000)
• кандыдат у дэпутаты абласнога, Мінскага гарадскога Савета дэпутатаў – 50 базавых велічынь (BYN 2 000)
• кандыдат у дэпутаты раённага, гарадскога (горада абласнога і раённага падпарадкавання), пасялковага, сельскага Савета дэпутатаў – 20 базавых велічынь (BYN 800).

Якія найбольш частыя парушэнні сустракаюцца на гэтым этапе?

Агітацыя прадугледжвае барацьбу палітычных ідэй і дзеля перамогі кандыдаты часта здзяйсняюць шэраг тыповых парушэнняў.

Так, кандыдаты нярэдка здзяйсняюць фінансавыя злоўжыванні: празмерныя выдаткі або прыняцце фінансавых узносаў з недазволеных крыніц. У рэаліях Беларусі часцей за ўсё гэта адбываецца ў рамках выкарыстання "адміністрацыйнага рэсурсу" праўладнымі кандыдатамі.

У аснове перадвыбарнай агітацыі ляжыць распаўсюд інфармацыі. Тыповыя праблемы сучаснага інфармацыйнага грамадства абвастраюцца ў перадвыбарчы перыяд. Дэзінфармацыя, "чорны PR" і іншыя варыянты наўмыснага распаўсюджвання ілжывай інфармацыі аб саміх кандыдатах або іх апанентах, падрывае саму сутнасць сумленнай спаборніцтва і ставіць пад пагрозу здольнасць выбаршчыкаў прымаць абгрунтаваныя рашэнні.

Імкненне кандыдатаў як мага шырэй распаўсюдзіць інфармацыю часам прыводзіць да размяшчэння агітацыйных матэрыялаў у неналежных месцах або ў неналежны час (на сайтах дзяржаўных органаў і ўстаноў або на іх тэрыторыі; з невыкананнем адлегласці ад выбарчага ўчастка, агітацыя ў "дзень цішыні").

Дзейныя ўлады павінны захоўваць нейтралітэт і не выказваць падтрымкі ніводнаму з кандыдатаў, каб не парушыць прынцып роўнасці кандыдатаў. Выкарыстанне т. зв. "адміністрацыйнага рэсурсу", г. зн. рэсурсаў дзяржавы для агітацыі на карысць аднаго з кандыдатаў дае такому кандыдату неабгрунтаваную перавагу. Практыка правядзення выбараў у Беларусі паказвае, што гэтае парушэнне найбольш часта сустракаецца.

Што рабіць, калі заўважылі парушэнне падчас перадвыбарчай агітацыі?

Перадаваць інфармацыю кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары". Паведаміць аб парушэнні можна праз Google-форму або звязацца з намі праз "гарачую лінію" @viasnaSOS і @viasnainfo.

Вось тут можна знайсці Памятку па бяспецы