Праваабаронца Валянцін Стэфановііч распавёў “Народнай Волі” пра свой “маленькі юбілей”, цікавыя і сумныя гісторыі яго праваабарончай дзейнасці і пра тое, ці складана быць шматдзетным бацькам.
20 гадоў таму Праваабарончы цэнтр “Вясна”, які затым быў пазбаўлены ўладамі рэгістрацыі, адкрыў у Мінску свой офіс. Прыкладна ў той жа час пачаў праваабарончую дзейнасць і Валянцін СТЭФАНОВІЧ, якому сёння ёсць што ўспомніць…
– Кажуць, што праваабаронцамі не становяцца, а нараджаюцца. Ведаю, што ў гэтым плане на вас паўплывала школа…
– 1980-я гады – гэта былі вельмі цікавыя часы. Перабудова, разбурэнне камуністычнай ідэалагічнай сістэмы. Мы, тагачасныя падлеткі, досыць цынічна ставіліся да таго, што тычылася ўсяго савецкага, бо не верылі больш у камуністычныя догмы і адкрыта здзекаваліся з савецкіх “святынь”. Памятаю, піянерскія гальштукі не насілі ўжо ў 1986 годзе, хаця і бегалі пазычаць іх у суседні клас перад урокам беларускай мовы і літаратуры, якую выкладала завуч па выхаваўчай рабоце. Я слухаў “Кино”, “ДДТ” і Алису”, у 1987 годзе на прапанову ўступіць у камсамол адказаў свядомай адмовай.
З-за сваёй знешнасці (насіў доўгія валасы) меў канфлікты з дырэктарам школы, якая выганяла мяне з установы выключна з-за гэтага і нежадання насіць школьную форму. А завушніца ў вуху для яе і наогул была ледзь не крыміналам.
Хто ведае, можа, тая дырэктар школы і зрабіла з мяне праваабаронцу? Прынамсі, з тых часоў я не люблю афіцыёзную хлусню і ідэалагічныя прамыўкі мазгоў. Ніколі строем не хадзіў і заўсёды стараюся рабіць так, як разумею гэта я. Тады маімі кумірамі былі Рэмарк, Джон Ленан і Віктар Цой, а не Карчагін ці Матросаў. І ўжо дакладна не хацеў быць касманаўтам.
– Самі выбралі юрыдычны факультэт ці нехта параіў?
– Мае бацькі, якія скончылі архітэктурны тэхнікум, хацелі, каб я паўтарыў іх шлях і паступіў у Беларускі політэхнічны інстытут на архітэктуру ці аддзяленне прамыслова-грамадзянскага будаўніцтва. Але я быў гуманітарыем, мне цяжка даваліся дакладныя навукі. І пасля арміі вырашыў паспрабаваць сябе ў юрыспрудэнцыі і выбраў спецыяльнасць “Правазнаўства. Адвакатура і натарыят”. У выніку скончыў універсітэт з чырвоным дыпломам і жаданнем стаць адвакатам. Іншая справа, што прафесійна рэалізавацца ў той час з маімі поглядамі было складана.
– Чаму?
– Пасля сумніўнага рэферэндуму 1995 года і публічнага ганьбавання нацыянальнага сцяга на даху Дому ўрада я вырашыў, што працаваць у дзяржаўных структурах я не змагу. Хаця раней праходзіў практыку ў пракуратуры, меў магчымасць паглядзець, як дзяржаўная сістэма працуе.
Я пайшоў іншым шляхам. Браў актыўны ўдзел у акцыях “Мінскай вясны” 1996 года, удзельнічаў у стварэнні структур “Маладога фронту”, у сакавіку 1997 года ўпершыню быў затрыманы на акцыі пратэсту і адбываў 5 сутак адміністрацыйнага арышту. Адным словам, цягнула мяне ў іншы бок.
– У той час і пазнаёміліся з Алесем Бяляцкім, які стаў кіраўніком “Вясны”?
– Напачатку пасля атрымання дыплома мне прапанавалі пасаду юрыста на Мінскім падшыпнікавым заводзе. У пэўны момант сітуацыя склалася так, што з’явіліся непаразуменні з кіраўніцтвам “Маладога фронту”, я выйшаў з арганізацыі. А трэба было неяк існаваць, атрымліваць заробак… І я вырашыў, што буду жыць як звычайны абывацель – раніцай прыйшоў на завод, у пяць вечара пайшоў дахаты.
Але доўга на заводзе не працягнуў, усё роўна хацелася займацца грамадскай дзейнасцю.
Летам 1998 года Алесь Бяляцкі прапанаваў мне далучыцца да “Вясны”. Не адразу пагадзіўся, бо трэба было звольніцца з афіцыйнай працы. Ды тады я добра і не разумеў, што такое праваабарончая дзейнасць. Таму ўзяў паўзу, каб абдумаць прапанову. Але, напэўна, вырашальнай стала фраза, якую сказаў Алесь: “Валік, ты – юрыст, а значыць, павінен дапамагаць людзям, якія трапілі ў бяду, а не праціраць штаны ў заводскім кабінеце”.
– Выбар зрабілі на карысць “Вясны”?
– З 1 верасня я працаваў ужо там. І гэтая дата якраз супала з пачаткам прафесійнай дзейнасці арганізацыі, якая тады мела назву ГА “Праваабарончы цэнтр “Вясна-96”. Гэта была афіцыйна зарэгістраваная Мінская гарадская арганізацыя, у офісе адкрылася грамадская прыёмная, дзе я і працаваў. Прымалі людзей з рознымі праблемамі, дапамагалі пісаць скаргі, выступалі на працэсах як грамадскія абаронцы (тады гэта дазвалялася законам). Памятаю, выступалі абаронцамі нават у крымінальных працэсах. Напрыклад, дапамаглі апраўдаць Уладзіміра Плешчанку, якога абвінавачвалі ў тым, што ён у Віцебску скраў бюст Суворава.
Дарэчы, ужо тады мы спрабавалі выкарыстоўваць для абароны правоў чалавека міжнародныя механізмы. Памятаю, першы агляд сітуацыі з правамі чалавека пісалі паводле матываў справаздачы ўрада ў Камітэт па правах чалавека ААН. Рыхтавалі даклады ў Камітэт ААН супраць катаванняў. І, натуральна, адной з задач была рэгістрацыя рэспубліканскага аб’яднання. У законе было напісана, што на працягу месяца павінна ўсё вырашыцца, але “Вясна” рэгістравалася аж 9 месяцаў! Нашы дакументы проста ляжалі ў Міністэрстве юстыцыі, хаця, у рэшце рэшт, дачакаліся і рэгістрацыі.
– Ці цікава вам было працаваць?
– Вельмі цікава, таму што тое, чаму вучылі ва ўніверсітэце, гэта адно, а штодзённая практыка – зусім іншае. Трэба было пастаянна вучыцца, павышаць кваліфікацыю. Мы шмат чаго не ведалі ды і перад намі нікога не было, у каго можна было б павучыцца праваабарончай дзейнасці. Таму ў пэўным сэнсе мы з нашымі калегамі былі першапраходцамі. Дарэчы, можна сказаць, што ўлада сама нарадзіла праваабарончыя арганізацыі, бо ў іх з’явілася патрэба з-за сітуацыі ў краіне.
У 1998 годзе мы ўпершыню сутыкнуліся з тэмай смяротнага пакарання, я пачынаў разумець, што гэта за з’ява. У мяне доўгі час ляжала на стале чорная папка з лістамі расстраляных людзей. Яны пісалі нам з камер смяротнікаў, нелегальна перадавалі гэтую інфармацыю. А на пачатку 1990-х колькасць смяротных прысудаў проста зашкальвала! Пік прыйшоўся на 1997–1998 гады – штогод расстрэльвалі па 40–45 чалавек! Я і да гэтага часу не магу адназначна сцвярджаць, што ўсе гэтыя людзі былі на сто працэнтаў вінаватыя.
У свой час было гучнае забойства старшыні Дзяржкантролю па Магілёўскай вобласці Яўгена Мікалуцкага, па справе праходзіла некалькі чалавек. Аднаго з іх, у тым ліку дзякуючы і нашым намаганням, вызвалілі ад адказнасці. Пасля гэтага да нас прыйшла ў офіс яго маці і сказала: “Вы выратавалі майму сыну жыццё!” А чалавека маглі б тады і расстраляць. І сёння ўсе б лічылі, што ён быў вінаваты.
– Праваабаронцы не толькі абараняюць, але ім і самім нярэдка даводзілася абараняцца…
– Нашы стасункі з уладамі ніколі лёгкімі не былі. Хаця, прыгадваючы 1990-я, можна сказаць не толькі пра супрацьстаянне з той самай уладай, але і пра пэўныя свабоды, якія яшчэ заставаліся пасля 1991 года. “Вясна” была афіцыйна зарэгістравана, мы без праблем легальна атрымлівалі замежную дапамогу, свабодна праводзілі пікеты ў цэнтры горада. Але з кожным годам гайкі закручвалі усё больш, а ў 2003 годзе Вярхоўны суд і наогул ліквідаваў “Вясну” па іску Міністэрства юстыцыі.
Дарэчы, ліквідаваць арганізацыю па Законе аб грамадскіх аб’яднаннях не ўяўлялася магчымым, бо ў нас не было ніводнага папярэджання ад Мінюста на момант ліквідацыі арганізацыі. І ўлады былі вымушаны нас закрываць па артыкуле Грамадзянскага кодэкса. У выніку сказалі, што мы, маўляў, дапусцілі грубыя парушэнні заканадаўства ў 2001 годзе. Але ўсё і ўсім было зразумела, ішло наступленне на грамадскія арганізацыі. Мы ж вырашылі, што працягнем актыўную дзейнасць у любым выпадку. Чым актыўней будзем працаваць на міжнароднай арэне, тым менш верагоднасць, што нас пакараюць. Хаця было страшна, бо пазней можна было трапіць пад крымінальны пераслед за дзейнасць ад імя незарэгістраванай арганізацыі. Праўда, затым пачалася так званая лібералізацыя, і нас, відаць, адклалі “на потым”. Не надоўга, на 2011 год, як потым аказалася. Адправілі за краты Алеся Бяляцкага, была спроба адправіць туды ж і мяне. Гэта быў, бадай што, самы цяжкі перыяд у гісторыі арганізацыі. Але мы выстаялі і працуем далей.
Перыядычна розныя больш дробныя праблемы ўлады стваралі і мне. У многіх былі праблемы з перасячэннем мяжы, і я не стаў выключэннем. Два гады знаходзіўся ў негалосным чорным спісе на мытным кантролі. У 2012 годзе мяне пэўны час наогул не выпускалі за мяжу быццам бы за ўхіленне ад службы ў войску. Пры ўсім тым, што я ўжо даўно адслужыў тэрміновую службу яшчэ ў савецкім войску.
– А як сябе пры гэтым вялі памежнікі?
– Памятаю, аднойчы мяне затрымаў на мяжы малады лейтэнант. Доўга са мной размаўляў, дзівіўся таму, што размаўляю на беларускай мове. Сказаў: “Я б вас выключыў з чорных спісаў толькі за гэта”. На развітанне нават рукой памахаў.
– 20 гадоў займацца праваабарончай дзейнасцю – гэта шмат?
– Безумоўна. Мне 46 гадоў, значыць, амаль палову пражытага часу я аддаў гэтай справе. Але ні аб чым не шкадую.
– Жонка вас падтрымлівае ў вашай дзейнасці?
– Тут поўнае аднадумства! З Алінай мы пазнаёміліся яшчэ ў 1996 годзе ў “Маладым фронце”, пазней яна была актывісткай Задзіночання беларускіх студэнтаў. Аліна скончыла Лінгвістычны ўніверсітэт, выдатна валодае англійскай мовай. Прафесійны перакладчык, перакладае нават сінхрон. Таму, натуральна, у нас ёсць агульны погляд на тое, што адбываецца ў краіне.
– Не так даўно ў вашай сям’і нарадзілася трэцяе дзіця – дачушка Марта…
– Старэйшаму сыну Адаму Дамініку ўжо 13 гадоў, сярэдняя Яна Вераніка ў гэтым годзе пайшла ў першы клас. А Марце Вікторыі ў ліпені споўніўся ўсяго год.
Адам вельмі цікавіцца гісторыяй, мы шмат з ім размаўляем на гэтыя тэмы, абмяркоўваем войны розных часоў. Але я заўсёды скіроўваю яго ў антымілітарысцкі бок, кажу, што вайна – гэта самае кепскае, што можа быць. Не хачу, каб ён успрымаў гэта як нейкія вясёлыя карцінкі.
– У піянеры сын не ўступаў?
– У піянеры ён не будзе ўступаць адназначна, бо дзеля гэтага найперш патрэбна згода бацькоў, а я такой згоды ніколі не дам. Гэта прынцыпова, бо прадзеда Адама ў свой час расстралялі камуністы. Хаця зараз, магчыма, у піянерскія арганізацыі ўжо і не заганяюць прымусова. Але ў любым выпадку я дакладна ведаю адно: за выхаванне дзяцей найперш адказваюць бацькі. Навучальныя ўстановы павінны даваць якасную адукацыю, а не затлумляць дзіцячыя мазгі ідэалогіяй.
– Дома ў вас беларускамоўны асяродак?
– Так. Адам, дарэчы, спакойна пераходзіць з беларускай мовы на рускую, у яго няма праблем у зносінах з аднагодкамі. Хаця да 4 гадоў ён на рускай мове не размаўляў. А ўвогуле, лічу, што чым больш чалавек моў ведае, тым лепш. Гэта ў нашым сучасным жыцці вельмі важны фактар. Калі ведаеш шмат моў, то перад табой увесь свет адкрыты.
– Ці складана спраўляцца з трыма дзеткамі?
– Натуральна, бо вольнага часу фактычна няма. Спачатку ты займаешся на працы сваімі справамі, а затым прыходзіш дадому – і іх не менш. Але клопаты пра дзетак – гэта прыемныя клопаты. Я вельмі люблю сваю сям’ю. Гэта тое, што трымае мяне, прыносіць суцяшэнне і маральны спакой. Добра, калі ёсць куды прыйсці і пераключыць мазгі, бо думаць 24 гадзіны ў суткі пра абарону правоў чалавека немагчыма.
– Магчыма, у сям’і таксама падрастаюць будучыя праваабаронцы?
– Старэйшыя ўжо зараз мне заяўляюць: “Мы маем права глядзець тэлевізар і права гуляць на камп’ютары”. У такім выпадку я жартам адказваю так: “Пакуль вы маеце права толькі рабіць урокі”. У Камітэт па абароне правоў чалавека ААН пакуль не скардзіліся. Але галоўнае для мяне, каб яны ў будучым займаліся той справай, якая ім будзе падабацца. А ў якой галіне – не так і важна…